Όταν η Αξιοπρέπεια νίκησε το Δίκιο.

Όταν οι Αθηναίοι ηττήθηκαν στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, οι νικητές Σπαρτιάτες επέβαλαν το καθεστώς των τριάκοντα τυράννων. Είναι δύσκολο να αντιληφθούμε σήμερα το πόσο εξευτελιστική και οδυνηρή υπήρξε αυτή η εμπειρία για τους ιδρυτές της Δημοκρατίας.

Ευτυχώς, η κυριαρχία των τριάκοντα υπήρξε σύντομη, ήταν όμως καταστροφική. Εκτός από τις ταραχές, τις δολοφονίες και την αυθαιρεσία που επέδειξαν σε όλους τους τομείς, οι τύραννοι είχαν επιφέρει και ένα γερό πλήγμα στην αθηναϊκή οικονομία, που ήταν ήδη καταρρακωμένη από τον
πόλεμο. Επιπλέον, έλαβαν ένα μεγάλο δάνειο από τους Σπαρτιάτες, το οποίο βέβαια δεν χρησιμοποίησαν για την ανάπτυξη του τόπου, αλλά για την προσωπική τους ευημερία και την ενίσχυση της πολιτικής τους δύναμης.
Όταν, λοιπόν, ήρθε η ώρα να πάνε στο καλό, οι Αθηναίοι είχαν και ένα δάνειο να ξεπληρώσουν. Δάνειο στο οποίο δεν είχαν συναινέσει και από το οποίο δεν ωφελήθηκαν. Ένα επαχθές δάνειο. Το τι θα έκαναν με αυτό, ήταν δουλειά της Εκκλησίας του Δήμου να αποφασίσει, δηλαδή όλων των πολιτών. Φανταστείτε τον εαυτό σας στη συνέλευση αυτή.
Τι θα ψηφίζατε;

Η πλεονεξία και το τυφλό πάθος του αμόρφωτου ανθρώπου στην υπηρεσία της πολιτικής

Σήμερα, απλώς θα αντιγράψω τον Θουκυδίδη. Γιατί όλα όσα σκέφτηκα αυτές τις μέρες, καθώς το ελληνικό τσίρκο έχει ξεπεράσει τον εαυτό του σε επινοητικότητα και οι θεατές του ξεχειλίζουν μίσος και οργή, όλα τα έχει γράψει ο Θουκυδίδης, περιγράφοντας τον πρώτο εμφύλιο πόλεμο σε ελληνική πόλη. Τον εμφύλιο της Κέρκυρας, που οδήγησε σε εμφύλιες συρράξεις σε ολόκληρη την Ελλάδα. 

Αυτό που σήμερα ευγενικά ονομάζουμε πόλωση, και καθρεφτίζεται στις χυδαιότητες και τα μοχθηρά σχόλια, όχι μόνο των πολιτικών (παλαιών και νέων), αλλά και των οπαδών τους, θα μπορούσε να είναι ο πρόλογος αυτής της ιστορίας. Και όπως είπε κάποτε ο Winston Churchill, «όσο πιο μακριά κοιτάς στο παρελθόν τόσο πιο μακριά μπορείς να δεις το μέλλον».

 «Οι εμφύλιες συγκρούσεις έφεραν μεγάλες συμφορές στις πολιτείες, τέτοιες που γίνονται και θα γίνονται πάντα όσο δεν αλλάζει η φύση του ανθρώπου, συμφορές που μπορεί να είναι ελαφρύτερες ή βαρύτερες κι έχουν διαφορετική μορφή ανάλογα με τις περιστάσεις.» - Θουκυδίδης

Πώς ξεκίνησε

Για να δικαιολογούν τις πράξεις τους, άλλαζαν ακόμα και τη σημασία των λέξεων. Έτσι...

Ποιος φοβάται την ελευθερία;

«Σκλάβος είναι αυτός που περιμένει κάποιον να’ ρθει να τον ελευθερώσει», έγραφε ο ποιητής Έζρα Πάουντ. 

Στους δύο πανάρχαιους και πασίγνωστους μύθους που ακολουθούν (διασκευασμένοι), κυριαρχεί το μεγάλο ζήτημα της ανθρώπινης ελευθερίας. Ο ένας ενθαρρύνει την υποταγή για χάριν της ασφάλειας και της ατάραχης ζωής και ο άλλος την αυτοθυσία για την προστασία της ελευθερίας. Και στους δύο μύθους το προαπαιτούμενο της ελευθερίας είναι η απρόσκοπτη πρόσβαση στη γνώση. 

Ένας ιδιότροπος πατέρας

Μια φορά κι έναν καιρό ένας πλούσιος πατέρας μεγάλωνε τα δύο του παιδιά σε ένα πανέμορφο σπίτι. Κανείς δεν ήξερε τι είχε απογίνει η γυναίκα του, αλλά τα παιδιά δεν την ανέφεραν ποτέ. 

Τίποτα δεν έλειπε από το σπιτικό τους και τα παιδιά έδειχναν να απολαμβάνουν την αφθονία και τη στοργή του πατέρα τους, που καθημερινά, έκανε ό, τι μπορούσε για να εκπληρώνει κάθε τους επιθυμία. Εκτός από μία. 

Στο σπίτι υπήρχε ένα δωμάτιο, στο οποίο δεν έπρεπε να μπουν. «Αν μπείτε», τους είπε, «δεν θα είσαστε ποτέ πια ευτυχισμένα».

Λαϊκισμός, η πολιτική της φτηνής σαρδέλας

Η ιστορία είναι παλιά, αλλά οι τακτικές και τα επιχειρήματα δεν έχουν αλλάξει και τόσο. Αντικαταστήστε τον πόλεμο με τα μνημόνια, αλλάξτε τα ονόματα και απολαύστε υπεύθυνα.

Μετά τον θάνατο του Περικλή, στην πολιτική σκηνή της Αθήνας επικρατεί ένας βυρσοδέψης που εμφανιζόταν ατημέλητος στην Εκκλησία του Δήμου, ούρλιαζε, έβριζε και καυγάδιζε με το παραμικρό. Τα δημαγωγικά του τερτίπια τα σατιρίζει συχνά ο Αριστοφάνης στα έργα του και φαίνεται πως οι Αθηναίοι, όπως κι εμείς σήμερα, διασκέδαζαν πολύ με τη διακωμώδηση εκείνου που οι ίδιοι είχαν ψηφίσει στρατηγό. 

Ο Κλέων, ο πιο διάσημος δημαγωγός της αρχαιότητας, είναι ο Παφλαγόνας στην κωμωδία «Ιππής», που διδάχτηκε το 424 π.Χ (τον έβδομο χρόνο του Πελοποννησιακού Πολέμου) και πήρε το πρώτο βραβείο στα Λήναια. 

Οι πολιτικοί Δημοσθένης και Νικίας θέλουν να ξεφορτωθούν τον Παφλαγόνα – Κλέωνα, ώστε να τον αντικαταστήσουν με κάποιον καταλληλότερο. Αλλά ποιος μπορεί να τον ανταγωνιστεί σε λαϊκισμό και να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Δήμου; 

Πώς γίνεται κάποιος λαοφιλής

Ο κλήρος πέφτει σ’ έναν τυχαίο, φτωχό κι αγράμματο αλλαντοπώλη, τον οποίο προσπαθούν να πείσουν ότι είναι κατάλληλος να κυβερνήσει.

«Σπουδαίος θα γίνεις ακριβώς επειδή είσαι άνθρωπος της αγοράς, θρασύς και πονηρός», του λένε. «Πολιτικός ηγέτης δεν γίνεται ούτε ο μορφωμένος ούτε ο έντιμος, αλλά ο άτιμος και αγράμματος». Μα εκείνος διστάζει. 

«Και πώς θα καταφέρω να εξουσιάσω τον λαό;»

Λόγω του γεγονότος...

Επικαιροποιημένη επανεμφανίστηκε η δήλωση περί προστασίας των προσωπικών δεδομένων στο facebook. Κάθε χρόνο την κοινοποιούν οι δύστυχοι χρήστες, αλλά τίποτα δεν αλλάζει. Ούτε φέτος θ' αλλάξει, εκτός αν προβείτε στις απαραίτητες διορθώσεις.

 «Λόγω του γεγονότος ότι το Facebook έχει επιλέξει να εμπλέξει λογισμικό που επιτρέπει την κλοπή προσωπικών πληροφοριών, δηλώνω ότι...» θα σταματήσω να δημοσιεύω οτιδήποτε δεν θα ήθελα να αποκαλυφθεί, αντιγραφεί, διανεμηθεί, αναμεταδοθεί στον γαλαξία ολούθε ή να πάθει κάτι άλλο, εκτός από το να κάθεται ήσυχο μέσα στο μυαλό μου.

«Όσοι διαβάζετε αυτό το κείμενο αντιγράψτε το και επικολλήστε το στον τοίχο του Facebook. Αυτό θα...» κάνει μια τρύπα στο νερό που κυλάει στον νεροχύτη του Μάρκου του Ζάκερμπεργκ και στον μπιντέ των συνεργατών του, καθώς όταν γίνατε μέλη του ΦΒ κάνατε τσεκ στο τετραγωνάκι που συνόδευε την φράση «αποδέχομαι τους όρους χρήσης...». Υπογράψατε, δηλαδή, πως διαβάσατε και αποδεχτήκατε τους όρους του, τους οποίους υποτίθεται πως είχατε διαβάσει. Εννοώ αυτούς εδώ.

«Το περιεχόμενο του προφίλ μου περιλαμβάνει προσωπικές πληροφορίες. Η παραβίαση της ιδιωτικής ζωής μου...»

Πόσο αυτονόητο είναι το αυτονόητο;

Διαβάζοντας διάφορα σχόλια αναγνωστών σε πολιτικά άρθρα, εκπλήσσομαι με τη βεβαιότητα με την οποία υποστηρίζουν μερικοί πολιτικές προτάσεις. Δεν μου το βγάζετε από το μυαλό, πως αυτό το παλιό «κάνε με πρωθυπουργό για μέρα και θα δεις» μας έχει στοιχειώσει. Ό, τι ταιριάζει με τις δικές μας αντιλήψεις το υποστηρίζουμε με πάθος και το αναγάγουμε σε «αυτονόητο», ένα επίθετο που κοτσάρουμε αφειδώς σε οτιδήποτε. 

Στην πολιτική όμως, μπορεί η ορθότητα κάποιων απόψεων να είναι στα δικά μας μάτια προφανής, ωστόσο τίποτα δεν είναι αυτονόητο. 

Μπροστά σ’ ένα μεγάλο δίλημμα  

Το 464 π.Χ. οι είλωτες της Σπάρτης είχαν εκμεταλλευθεί την αναστάτωση που προκλήθηκε από έναν πολύ μεγάλο σεισμό και διεκδίκησαν την ελευθερία τους. Στη συμπλοκή που ακολούθησε έχασαν βέβαια, αλλά στη συνέχεια κατέφυγαν το οχυρό της Ιθώμης, αποφασισμένοι να μείνουν εκεί. Αρχαίου τύπου κατάληψη, δηλαδή. Οι Σπαρτιάτες απελπισμένοι, αναγκάζονται να ζητήσουν βοήθεια από τον μεγαλύτερο εχθρό τους, την Αθήνα.

Αυτή την εποχή ίσχυε τυπικά η συμμαχία που είχαν συνάψει όλες οι ελληνικές πόλεις εναντίον των Περσών και υπό την ηγεσία των Σπαρτιατών από το 481. Αυτό, βέβαια, δεν επηρέαζε καθόλου το μίσος που έτρεφαν μεταξύ τους οι δύο σημαντικότερες πόλεις της Ελλάδας. 

Να διευκρινίσουμε στο σημείο αυτό κάτι πολύ σημαντικό, γύρω από το οποίο επικρατεί γενικά σύγχυση: το μίσος αυτό εκπηγάζει από πολιτικές και όχι φυλετικές διαφορές. Μπορεί οι δύο πόλεις να είχαν προ αμνημονεύτων ετών κατοικηθεί από διαφορετικά ελληνικά φύλα αλλά οι συμμαχίες και αντιπαλότητες δεν λάμβαναν και τόσο υπ’ όψιν τους αυτόν τον παράγοντα. Είχαν συνείδηση της κοινής τους καταγωγής.

Η αντιπαλότητα Αθήνας – Σπάρτης ήταν ένας αγώνας ανάμεσα στη Δημοκρατία και την Ολιγαρχία αντίστοιχα. Περιγράφοντάς τα πρόχειρα και με σύγχρονους όρους, θα λέγαμε πως στην Αθήνα έχουμε άμεση δημοκρατία που θεμελιώνεται στον κρατισμό και πειραματίζεται με τον πρώιμο καπιταλισμό, ενώ το πολίτευμα της Σπάρτης θα μπορούσαμε κάπως χαριτωμένα να ονομάσουμε κομμουνιστική ολιγαρχία. Αυτό το πολιτικό δίπολο και λόγοι οικονομικοί βρίσκονται πίσω από κάθε πόλεμο ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις. 

Αν μεταφέραμε το περιστατικό αυτό στον σύγχρονο κόσμο, δεν θα ήταν σαν να ερχόταν η Τουρκία, ας πούμε (μέρες που’ ναι), να ζητήσει από την Ελλάδα βοήθεια για να καταπολεμήσει εσωτερικούς της επαναστάτες. Θα έμοιαζε περισσότερο σαν να πήγαινε το ‘49 το ΚΚΕ να ζητήσει από την κυβέρνηση να υποστηρίξει με τον εθνικό στρατό την καθυπόταξη των συντρόφων που είχαν προτιμήσει την ασφάλεια στην αγκαλιά του Τίτο. Φανταστείτε τη συνεδρίαση της Βουλής που θα έπρεπε να ψηφίσει για τέτοια απόφαση! 

Η Εκκλησία του Δήμου, πάντως, έγινε μαλλιά-κουβάρια.* 

Τέσσερα αβάσιμα επιχειρήματα κατά της καύσης των νεκρών

Η χρυσή λάρνακα του Φιλίππου Β' στη Βεργίνα

Το διάβασα στο News 247. Ο πρωτοπρεσβύτερος και καθηγητής θεολογίας Γ. Μεταλληνός εξηγεί γιατί η καύση των νεκρών δεν είναι κατάλληλη πρακτική για έναν Έλληνα Χριστιανό. Δεν πρόκειται, όμως, για θεολογικά επιχειρήματα, αλλά επιχειρήματα υπέρ της ελληνικότητας του εθίμου της ταφής και υπέρ της τήρησης των παραδόσεων. Επιχειρήματα διασκεδαστικά και παράλογα! 

1. "Η αποτέφρωση δεν έχει καμία σχέση με την ορθοδοξία και τον ελληνισμό. Οι Έλληνες δεν αποτεφρώναμε στην αρχαιότητα. Οι Έλληνες εκηδεύαμε."

Επίσης, οι Έλληνες λατρεύαμε εκατοντάδες θεούς, ημίθεους και ήρωες, οι οποίοι δεν μας έκαναν τη ζωή μαύρη με εντολές που προσβάλλουν τη λογική και την αξιοπρέπεια και ούτε μας απειλούσαν πως, αν δεν είμαστε υπάκουοι "δούλοι του Θεού", θα μας ψήνουν σε πυρ αιώνιο. Αλλά, ας επανέλθουμε στην καύση...

Πόσο άλλαξαν οι αντιλήψεις των Γερμανών μετά από 25 χρόνια χωρίς το τείχος;

Με αφορμή τα 25 χρόνια, από την ενοποίηση της Γερμανίας, το Ινστιτούτο Κοινωνικών Σπουδών (Gesis) του Leibniz, διενήργησε μία έρευνα, προκειμένου να διαπιστώσει τις διαφορές στις αντιλήψεις και στον τρόπο ζωής των Γερμανών. 

Η έρευνα διεξήχθη από το 1990 έως το 2012 και αποκαλύπτει τις αλλαγές στη νοοτροπία και στις πεποιθήσεις των ανατολικών και των δυτικών, όπως διαμορφώθηκαν κατά το διάστημα της κοινής τους ζωής. 

Κάποια αποτελέσματα είναι αναμενόμενα, άλλα είναι πραγματικά εντυπωσιακά, ειδικά όταν αφορούν την ηλικιακή κατηγορία 45 - 64, δηλαδή τη γενιά που ενηλικιώθηκε στο προηγούμενο σύστημα και εισήλθε στη νέα, ενωμένη Γερμανία με διαμορφωμένες πεποιθήσεις...

1940-41 - Λίγα λόγια από κάτι ψυχές ηρωικές

Κανείς δεν αγαπά τον πόλεμο κι ούτε κανείς λαχταρά να τον ζήσει. Όλοι  όμως αγαπούν την ελευθερία. Και αυτοί οι άνθρωποι δεν την απαίτησαν, δεν την ζητιάνεψαν, αλλά θυσίασαν τα πάντα για να την κερδίσουν. Αυτό μπορούσε να γίνει μόνο με πόλεμο.

Αυτό γιορτάζουμε! Γιορτάζουμε το θάρρος και την αυτοθυσία εκείνων που μπήκαν στα τρένα με το χαμόγελο στα χείλη και έδιναν κουράγιο στους αμάχους αγαπημένους τους. 

Μία συλλογή από επιστολές από και προς το μέτωπο...

 Γράμμα φαντάρου στους γονείς του:

"Για κρύο και κακουχίες μη φοβάσθε. Εδώ τα νεύρα μας γίνονται ατσαλένια. Σεις θα φαντάζεσθε πράγματα φοβερά και τρομερά, ενώ εμάς δεν μας νοιάζει καθόλου. Γι' αυτό να μη στενοχωριέσθε.

Άλλως τε, για όλα τα Ελληνόπουλα του μετώπου φροντίζει η Μεγαλόχαρη ... "

Πατέρας γράφει τα άσχημα νέα στον γιο του:

"Παιδί μου

Μου ζητάς την διεύθυνση του αδερφού σου.

Σου την γράφω: "Πάνθεον Ηρώων"

Σφίξε την καρδιά σου

Σε φιλώ 

Ο πατέρας σου"

Ναπολέων Λαπαθιώτης, ο αμαρτωλός "Οσκαρουαλδίζων" των παιδικών μας χρόνων

Ξεφυλλίζοντας κάτι παλιά, πολύ παλιά, τετράδια...

Κρύο βαρύ, χειμώνας ὄξω, τρέμουν οἱ φωτιὲς στὰ τζάκια,

τώρα ποιὸς τὰ συλλογιέται τὰ καημένα τὰ πουλάκια!

Τὰ πουλάκια εἶναι στὰ δένδρα, τὰ πουλάκια εἶναι στὰ δάση,

τὰ πουλάκια θὰ τὰ πάρει ὁ βοριᾶς ποὺ θὰ περάσει,

ἡ βροχὴ καὶ τὸ χαλάζι κι ὁ βοριᾶς ποὺ θὰ περάσει,

καὶ τὸ χιόνι ποὺ τὸ παίρνουν στὶς αὐλὲς μὲ τὸ φαράσι...

Κι ἂν ἡ νύχτα εἶναι μεγάλη, κι ἔρχεται γιομάτη τρόμους,

κι ἂν ὁ θάνατος ἀπόψε, φέρνει γύρα μὲς τοὺς δρόμους,

κι ἂν ἡ παγωνιὰ θερίζει κι εἶναι δίχως ρουχαλάκια,

δὲ βαριέσαι, ποιὸς θυμᾶται τὰ καημένα τὰ πουλάκια...

Τὰ πουλάκια εἶναι στὰ δένδρα, τὰ πουλάκια εἶναι στὰ δάση,

τὰ πουλάκια θὰ τὰ πάρει ὁ βοριὰς ποὺ θὰ περάσει.

Στὰ παιδάκια εἶναι τὰ χάδια, στὰ παιδάκια τὰ φιλάκια,

τώρα ποιὸς τὰ συλλογιέται τὰ καημένα τὰ πουλάκια!

Κι ὅταν γίνει, πάλι, βράδυ κι ὅλοι πᾶνε νὰ πλαγιάσουν,

νὰ χωθοῦν μὲς τὰ κρεβάτια, μὴ τυχὸν καὶ ξεπαγιάσουν,

τὰ πουλάκια τὰ καημένα, τὰ πουλάκια, τώρα, πέρα

θὰ χαθοῦν χωρὶς ἐλπίδα νὰ φανοῦν τὴν ἄλλη μέρα...

Το ποίημα αυτό το πρωτοδιάβασα από το αναγνωστικό της Δ΄ Δημοτικού που εκδόθηκε το 1974. Το έγραψε ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, ο θαυμαστής του Oscar Wilde, ο ασυμβίβαστος αστός ποιητής με τα πολλά ταλέντα και τα πολλά πάθη. Έζησε και πέθανε σαν ήρωας ελληνικής τραγωδίας.

Ένα υπέροχο ταξίδι με τον Άδη στην Αμφίπολη

 Απ' όσα διάβασα σήμερα για το υπέροχο ψηφιδωτό που αποκαλύφθηκε στον τύμβο της Αμφίπολης, εντύπωση μου έκαναν οι εικασίες για την ταυτότητα του ηνιόχου. Ενώ το προφανές είναι πως πρόκειται για τον Άδη ή Πλούτωνα, τον άρχοντα του Κάτω Κόσμου, κυρίως επειδή προηγείται ο ψυχοπομπός Ερμής, κάποιοι υποστηρίζουν πως πρόκειται για τον βασιλιά Φίλιππο Β'.
Χωρίς βέβαια καθόλου ν' αποκλείεται αυτό το ενδεχόμενο, εντύπωση μου έκαναν τα επιχειρήματα που εξέθεσαν κάποιοι για να υποστηρίξουν αυτή τη θεωρία. Κι εννοώ απλούς πολίτες, σαν κι εμένα, που δεν είναι αρχαιολόγοι και δεν σχετίζονται επαγγελματικώς με την τέχνη.

 Αναζήτησα λοιπόν απεικονίσεις του Άδη και εξέτασα αυτά τα επιχειρήματα, όχι με σκοπό να μαντέψω την αλήθεια, που αργά ή γρήγορα θα αποκαλυφθεί, αλλά για να ασχοληθώ με κάτι εξαιρετικά ενδιαφέρον και ψυχαγωγικό.
Βρήκα, λοιπόν, τα εξής:

Οι "Νύφες Τζιχάντ"

Δύο έφηβες βοσνιακής καταγωγής, το έσκασαν από το σπίτι τους στην Αυστρία και πήγαν στην εξωτική Συρία, να πάρουν μέρος σε έναν εξωτικό πόλεμο. Τα νέα για την τύχη τους παραμένουν ασαφή. Τον προηγούμενο μήνα κυκλοφόρησε η είδηση πως η μία από αυτές είναι νεκρή. Πριν λίγες μέρες, στο προφίλ της σε κοινωνικό δίκτυο εμφανίστηκε να δηλώνει περιχαρής πως κυοφορεί έναν απόγονο ποιος ξέρει ποιου "ηρωικού" μαχητή του Αλλάχ. Άλλες πηγές αναφέρουν πως η μία από αυτές επικοινωνεί με την οικογένειά της και φαίνεται πως θέλει να επιστρέψει (αλλά πώς;), ενώ η άλλη, μάλλον η εγκυμονούσα δεν είναι ακόμα έτοιμη.

Αυτή είναι μία μόνο ιστορία από τις πολλές, κοριτσιών 15, 16 και 17 ετών που εγκαταλείπουν τα σπίτια τους για να σταδιοδρομήσουν ως "Νύφες τζιχάντ". Οι περισσότερες είναι παιδιά μουσουλμάνων μεταναστών, δεύτερη ή τρίτη γενιά, που έχουν ανατραφεί σε δυτικές χώρες. Στην περίπτωσή τους όμως, "το χωνευτήρι των πολιτισμών" δεν έκανε καλή δουλειά. Από την άλλη, φαίνεται πως η σταδιοδρομία αυτή γίνεται της μόδας και για κορίτσια μη μουσουλμάνων...

Τι γυρεύει η αλεπού στο παζάρι;

Για να απαντήσουμε στο φλέγον αυτό ερώτημα, ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, όπως λένε και οι τηλεοπτικοί δημοσιογράφοι.

Προ αμνημονεύτων ετών, ο Αριστοτέλης εξήγησε στη "Ρητορική" του πως οι ακροατές εξοργίζονται με  τον ρήτορα εκείνο που «χλευάζει ή καταφρονεί» οτιδήποτε ή οποιονδήποτε αυτοί θεωρούν σημαντικό ή θαυμάζουν. Εξοργίζονται όταν ο ρήτορας ειρωνεύεται κάποιον στον οποίο αυτοί αποδίδουν μεγάλη αξία, γίνονται θηρία όταν τους κάνει να νιώθουν άχρηστοι. Τονίζει ακόμα ο φιλόσοφος πως ο επιτυχημένος ρήτορας δεν είναι ψυχρός ορθολογιστής, αλλά ξέρει να συνδυάζει τη λογική με την ψυχολογία. Κι επειδή η ρητορική είναι τέχνη χρήσιμη κυρίως στους πολιτικούς, είναι σαν μας λέει ο αρχαίος σοφός πως αν βγεις και κουνάς το δάχτυλο στο ακροατήριο, κόντρα σε ό,τι εκείνοι θεωρούν σημαντικό για τη ζωή τους, δεν θα βρεις ούτε την ψήφο σου...

Δημοκρατία, αυτή η άπληστη!

Μπορεί να το 'χω πάθει μόνο εγώ, δεν ξέρω, αλλά τα τελευταία χρόνια αισθάνομαι σαν να ζω σε βάρκα. Όλα όσα ακούω και διαβάζω, αργά ή γρήγορα μου προκαλούν έναν ίλιγγο, όχι κανονικό, έναν ίλιγγο εσωτερικό και νομίζω πως προσπαθώντας να ταξινομήσω τις πληροφορίες που δέχομαι, σκέφτομαι "παραπατώντας". Σαν να'χουν όλοι άδικο και όλοι δίκιο!
Έτσι, από καιρό σε καιρό κατεβάζω τα στόρια και κλείνω όλες τις πληροφορίες έξω από το μυαλό μου (βέβαια, πάντα κάποιες τρυπώνουν από κάπου) και εκείνες τις στιγμές αναζητώ την πάθηση που κρύβεται πίσω από αυτόν τον ίλιγγο. Νομίζω πως πρόκειται για "βαρυστομαχιά", υπερβολική ποσότητα πληροφορίας σε συνδυασμό με κάποιας μορφής δηλητηρίαση από κακή μίξη συστατικών. Αλλά πάλι, δεν σκαμπάζω από χημεία, είμαι κατευθύνσεως θεωρητικής και θεωρητικώς θα προσεγγίσω το φαινόμενο.
Όχι πως έχω να πω κάτι πρωτότυπο και εντυπωσιακό, μία επανάληψη θα κάνω σε εκείνο που είναι γνωστό σε όσους αγαπούν τον Πλάτωνα, αλλά άγνωστο στους αμύητους, καθώς είναι ένα από εκείνα τα αποσπάσματα που το εκπαιδευτικό μας σύστημα αποφεύγει όπως ο διάολος το λιβάνι, για λόγους που θα καταλάβετε ή τουλάχιστον θα υποψιαστείτε.
Είναι ένα απόσπασμα από την Πολιτεία του Πλάτωνα, ένα υπέροχο βιβλίο, το οποίο, αντίθετα με ό, τι ισχυρίζονται πολλοί, δεν παρουσιάζει το σχέδιο για μία πόλη που ήθελε τάχα να ιδρύσει ο φιλόσοφος. Το κεντρικό θέμα του έργου είναι «Περί δικαιοσύνης» και η περιγραφή των νόμων της ιδανικής πολιτείας είναι μία προσπάθεια περιγραφής, μέσω υλικών και άρα κατανοητών πραγμάτων, της ανθρώπινης ψυχής που διέπεται από δικαιοσύνη. Κάτι που δεν καταλαβαίνει κανείς με μία πρόχειρη ανάγνωση, όπως ακριβώς συμβαίνει και με την Ιλιάδα του Ομήρου, για την οποία οι περισσότεροι νομίζουν πως το θέμα της είναι ο Τρωικός Πόλεμος. Αλλά δεν είναι, αφού σαφώς ο ποιητής εξηγεί από την αρχή πως πρόκειται να πραγματευτεί την τσαντίλα του Αχιλλέα. Αλλά εδώ το θέμα μας είναι άλλο.
Είναι ο κορεσμός που προκαλεί ίλιγγο, που λέγαμε στην αρχή. Υπάρχει, λοιπόν, ένα απόσπασμα στην Πολιτεία, στο οποίο ο Πλάτων εξετάζει την ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου που ανατράφηκε σε μία δημοκρατία και τους κινδύνους που ελλοχεύουν γι' αυτόν.
Ο τύπος του "δημοκράτη" είναι μία ιδιαιτέρως δύσκολη περίπτωση, κυρίως επειδή σε αυτόν συνυπάρχουν όλα τα άλλα πολιτεύματα μαζί που τον τραβάνε πότε από εδώ και πότε από εκεί.
«... περνά τη ζωή του ικανοποιώντας πότε τη μία και πότε την άλλη επιθυμία, όπως του ’ρχεται, πότε μεθώντας με κρασί και με τους ήχους του αυλού, άλλοτε πίνοντας μόνο νεράκι , προσπαθώντας να αδυνατίσει, άλλοτε πάλι γυμνάζοντας το κορμί του, άλλοτε μη κάνοντας τίποτα και αδιαφορώντας για τα πάντα, κι άλλοτε παριστάνοντας πως ασχολείται τάχα με τη φιλοσοφία.»

Αυτός ο κυκλοθυμικός και μάλλον κακομαθημένος τύπος, ζώντας σε μία δημοκρατία, εμπλέκεται κάποτε στην πολιτική, αποφασίζει για τη ζωή τη δική του και των συμπολιτών του, έχει προνόμια που κανένα άλλο πολίτευμα δεν παρέχει, αλλά δεν φαίνεται να έχει την ικανότητα να τα διαχειριστεί ορθά.
Όποτε του κάνει κέφι, εισέρχεται στην πολιτική σκηνή «καὶ ἀναπηδῶν ὅ,τι ἄν τύχει λέγει τε καὶ πράττει»·
Αυτός ο χαριτωμένος κωλοτούμπας, «αν προς στιγμήν νιώσει θαυμασμό για κάποιους στρατιωτικούς, στρέφεται προς τα εκεί, αν πάλι του γυαλίσουν τίποτα επιχειρηματίες, στρέφεται προς τη δική τους δραστηριότητα και «ούτε υπάρχει τάξη καμία στη ζωή του ούτε εσωτερική συνοχή, αλλά χαρακτηρίζοντας αυτή τη ζωή γλυκιά, ελεύθερη και τρισευτυχισμένη, δεν την αλλάζει με τίποτα.»
Κι ενώ σε προσωπικό επίπεδο μια τέτοια ποικιλία μοιάζει σαν μία γοητευτική, ατέλειωτη εφηβεία που επιτρέπει τη δοκιμή και το πείραμα, όταν κανείς συνειδητοποιήσει πως ένα κράτος οφείλει κάποτε να ενηλικιωθεί, αντιλαμβάνεται την ανησυχία του Πλάτωνα. Και πριν βιαστείτε να τον χαρακτηρίσετε φασίστα, που είναι και "τρέντι", σπεύδει να εξηγήσει πως αυτό που περιγράφει είναι ο χαρακτήρας που αποκτά κάποιος σε μία δημοκρατία που έχασε το μέτρο. Διότι, όπως ακριβώς μία ολιγαρχία φθείρεται και νομοτελειακά καταστρέφεται από την απληστία για πλούτο, έτσι η δημοκρατία αρρωσταίνει και αργοπεθαίνει όταν προσβληθεί από την απληστία για ελευθερία.

Όταν η δημοκρατία προσβληθεί από την ασθένεια αυτή, οι ψυχές των πολιτών γίνονται υπερευαίσθητες και αντιδρούν υπερβολικά και στην υποψία ακόμα περιορισμού του οτιδήποτε. Ο ευαίσθητος πολίτης αγανακτεί με το παραμικρό και επαναστατεί εναντίον εκείνου που τολμά να θέσει όρια, μηδέ του νόμου εξαιρουμένου! Ναι, ο δημοκράτης, όταν ασθενήσει από απληστία ελευθερίας, στρέφεται εναντίον του νόμου, που είναι το υπέρτατο αγαθό της δημοκρατίας, για το οποίο ο λαός πρέπει να μάχεται όπως για τα τείχη του, όπως είχε πει νωρίτερα κι ο παππούς Ηράκλειτος.
Η ασθένεια φτάνει στο τελευταίο στάδιο και η πολιτεία μετατρέπεται σε παρδαλό κατσίκι, που σαν μεθυσμένο αλλού πατά κι αλλού βρίσκεται. Κι εκτός αυτού, η αλόγιστη σπατάλη που απαιτείται για τέτοια καλοπέραση, αναγκαστικά οδηγεί στη χρεοκοπία, εξηγεί ο φιλόσοφος.

Η τελευταία κίνηση των ηγετών της άρρωστης αυτής δημοκρατίας είναι να καλοπιάσουν το πλήθος συντηρώντας τις συνήθειες που είχαν τον καλό καιρό. Έτσι,  παίρνουν από αυτούς που έχουν και τα μοιράζουν σε αυτούς που δεν έχουν. Και όχι μόνο σε αυτούς που δεν έχουν λόγω ατυχίας, αλλά και σε εκείνους που δεν έχουν επειδή σπατάλησαν την περιουσία τους κι επειδή δεν θέλουν να εργάζονται (λέει ο Πλάτων). Η δικαιοσύνη πέθανε και κανένας δημοκράτης δεν την έκλαψε, διότι αυτή η αναδιανομή του πλούτου, όπως θα λέγαμε σήμερα, φαντάζει φυσιολογική σε εκείνον που δεν έμαθε να τον παράγει, αλλά ξέρει πώς να τον καταναλώνει (λέω εγώ). Όπως και να' χει και τούτα τα αγαθά θα σπαταληθούν και θα τελειώσουν.

Κι επειδή η υπερβολή ενός πράγματος ζει αγκαλιασμένη με την υπερβολή του αντιθέτου της, η άκρατη ελευθερία δημιουργεί το κατάλληλο έδαφος για την επέλαση των ευαγγελιστών της απόλυτης δουλείας. Οι δημαγωγοί, οι κόλακες του λαού, που έχει κουραστεί να παραπατάει σαν μεθυσμένος και ψάχνει τοίχο ν' ακουμπήσει, κάνουν την εντυπωσιακή τους εμφάνιση. Τάζουν την θεραπεία, κι οι πολίτες που κουράστηκαν από τα εφηβικά σουλάτσα, τους πιστεύουν και από κυρίαρχοι της πολιτείας μετατρέπονται σε χειροκροτητές.
Έτσι προκύπτει ο ηγέτης μέσα από «τα σπλάχνα του λαού», ένας δημαγωγός, που θα επιδιώξει να γίνει ο εκπρόσωπός του αδικημένου λαού και ο σωτήρας τους. Και σε τούτη τη κρίσιμη στιγμή, λέει ο Πλάτων, είναι αναπόφευκτο και μοιραίο, αυτός ο άνθρωπος, αν δεν εξολοθρευτεί εγκαίρως από τους αντιπάλους του να γίνει τύραννος.
Προκειμένου να ενδυναμώσει την εξουσία του, ο νέος αυτός λαοφιλής ηγέτης, στην αρχή (λέει ο Πλάτων) παρουσιάζεται ως θύμα! Ζητά την προστασία του λαού, επειδή τάχα κινδυνεύει η ζωή του (στην αρχαία Αθήνα ζητούσε από τη εκκλησία του Δήμου να του εξασφαλίσει οπλισμένους σωματοφύλακες, διότι τάχα κινδύνευε η ζωή του από τους πολιτικούς αντιπάλους. Ο Πεισίστρατος είχε μάλιστα αυτοτραυματιστεί για να γίνει πειστικός. Και τα κατάφερε!).
Ενώ λοιπόν, ο νέος λαϊκός ήρωας, διαθέτει πλέον την προσωπική του ένοπλη φρουρά, η τυραννία αρχίζει να εγκαθίσταται, αν και ο κόσμος δεν το έχει καταλάβει ακόμα. Στην αρχή είναι προσηνής, φιλικός και χαμογελαστός με όλους. Μοιράζει υποσχέσεις, χαρίζει χρέη, αναδιανέμει τη γη υπέρ των φτωχών και όλοι πείθονται ότι πρόκειται για έναν πονόψυχο και δίκαιο άνθρωπο.
Αφού όμως θα έχει παραλάβει «καμμένη γη», κάπως πρέπει να βρει χρήματα. Σύντομα, συνεχίζει ο Πλάτων, θα στρέψει τον κόσμο εναντίον εκείνων που έχουν περιουσίες. Αυτοί όμως, οι έχοντες, οι πρώην παραγωγοί του πλούτου, όσοι προλάβουν, θα εξαφανιστούν από τον τόπο αυτόν και όσοι δεν προλάβουν θα εξολοθρευτούν ως αντιφρονούντες, εφόσον βέβαια αρνούνται να παραδώσουν την περιουσία που τους ανήκει. Όπως καταλαβαίνετε, η χώρα αυτή έχει πια οδηγηθεί σε οικονομική καταστροφή κι εμφύλιο πόλεμο.
Στη συνέχεια, ο Πλάτων εξετάζει και άλλα τερτίπια του τυραννικού καθεστώτος, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο και αυτό με τη σειρά του φθείρεται και παρακμάζει. Αλλά εμείς δεν είμαστε ακόμα εκεί και ας ευχηθούμε να μην φτάσουμε. Ή μάλλον, ας κάνουμε ό, τι μπορούμε να μην φτάσουμε. Ας μην αφήσουμε τα εφηβικά σύνδρομα της στρεβλής δημοκρατίας που δημιουργήσαμε να μας αφανίσουν. Η δημοκρατία είναι το πιο ιδιότροπο, το πιο δύσκολο πολίτευμα. Γιατί είναι το μόνο που χρειάζεται ενεργούς και σώφρονες πολίτες για να λειτουργήσει. Και είναι φιλάσθενο, καθώς η ελευθερία είναι γλυκιά και εύκολα μας παρασύρει στην υπερβολή που τελικά θα μας τη στερήσει.

Διαβάζω αυτό το απόσπασμα, στο τέλος του Η' βιβλίου της Πολιτείας, κάθε φορά που νιώθω αυτόν τον ίλιγγο που προκαλεί μία δημοκρατία, η οποία δεν βρίσκει τα όριά της. Κι όταν οι πολλές πληροφορίες μου προκαλούν σύγχυση και δεν ξέρω κατά πού να στρέψω το κεφάλι, τραβάω την κουρτίνα της επικαιρότητας και αφήνω τον αρχαίο τούτο σοφό να μου υπενθυμίσει πως το δίκιο δεν μπορεί να βρίσκεται σε αυτούς που «χαρακτηρίζουν τη αιδώ ηλιθιότητα και την απωθούν με τρόπο εξευτελιστικό από την ψυχή. Αυτοί που αποκαλούν τη σωφροσύνη ανανδρία και την ξεριζώνουν με βία. Αυτοί που πείθουν τον κόσμο πως η αυτοσυγκράτηση και το πνεύμα οικονομίας είναι συμπεριφορά χωριάτη και τσιγκουνιά, και τα εξαφανίζουν πίσω από ένα πλήθος άχρηστες επιθυμίες».
Κι όταν συνέρχομαι από τον ίλιγγο, αφιερώνω λίγο χρόνο να συλλογιστώ πώς στην ευχή θα πάψουμε να αποτελούμε μία κοινωνία που  «καθόλου δεν νοιάζεται να μάθει με τι είχε ασχοληθεί ετούτος που τώρα εισέρχεται στην πολιτική, αλλά τον εμπιστεύεται, αρκεί μόνο να δηλώσει πως είναι με το μέρος του λαού».
Κι αρχίζει πάλι ο ίλιγγος...

Η Σκοτεινή Πλευρά των Φωτεινών Πνευμάτων της Αναγέννησης

Χαρισματικοί καλλιτέχνες που άφησαν το σημάδι τους στον κόσμο μας, με επίπεδο ευφυΐας και δημιουργίας αξιοθαύμαστο μέχρι σήμερα, που είχαν όμως κι αυτοί τα βάσανά τους.

Η καθημερινότητά τους, ο χαρακτήρας τους, τα πάθη και οι φόβοι τους δεν διαφέρουν από εκείνα οποιουδήποτε ανθρώπου. Μόνο που εκείνοι μπόρεσαν να φωτίσουν τα σκοτάδια της ψυχής τους –και της δικής μας-  με την ομορφιά της τέχνης. 

Sandro Botticelli (Φλωρεντία 1445 -1510)

Τα έργα του Μποτιτσέλι (ειδικά τα πρώτα του) είναι μία σύνοψη του πνεύματος που είχε καταλάβει τον άνθρωπο της Αναγέννησης. Η Primavera του, το σύμβολο του ανθρωπισμού του 15ου αιώνα και η «Γέννηση της Αφροδίτης», η απόδοση της ανύψωσης του ανθρώπου ή της εξανθρώπισης του θείου (ανάλογα με τους «φακούς» του καθενός) είναι ανάμεσα στους δημοφιλέστερους πίνακες όλων των εποχών.

Αυτός, όμως, ο εκφραστής των ουμανιστικών ιδεών της σημαντικότερης ίσως εποχής της ευρωπαϊκής ιστορίας, το 1492, μετά τον θάνατο του Λορέντζο των Μεδίκων και του αδελφού του, Τζοβάνι, αφέθηκε στη σκοτεινή γοητεία του θρησκόληπτου Σαβοναρόλα, ο οποίος για δέκα περίπου χρόνια ανέκοψε την αναγεννησιακή πορεία στη Φλωρεντία.

 Όπως η πλειονότητα των συμπολιτών του, ο Σάντρο έριξε με τα ίδια του τα χέρια στις «φωτιές της ματαιοδοξίας» ό, τι θύμιζε την εποχή της πολυτέλειας και του έκλυτου (κατά τον φανατικό κληρικό) βίου της Φλωρεντίας. 

Έτσι, ανάμεσα στα κοσμήματα, τα απαγορευμένα βιβλία και άλλα προϊόντα ευημερίας και πολιτισμού, έλιωσαν στις φωτιές και πολλά έργα του Μποτιτσέλι με θέματα παγανιστικά - και ως εκ τούτου προσβλητικά- για την εκκλησία. 

Από τότε εγκαταλείπει τις μυθολογικές αλληγορίες

Μικρές ιστορίες στολισμένες με λουλούδια.

Δεν θα σας πω τις ιστορίες των λουλουδιών. Θα σας πω μερικές μικρές ιστορίες που κρύβονται πίσω από τα ονόματα των λουλουδιών. Ένα πολύχρωμο, αρωματισμένο ταξίδι με όχημα τις λέξεις!

Η μπουκαμβίλια και τα Νέα Κύθηρα.
Ο Lois Antoine de Bougainville (1729-1811) ήταν αξιωματικός του γαλλικού Ναυτικού και εξερευνητής.
Οργάνωσε τον περίπλου της γης, με την άδεια του Λουδοβίκου ΙΕ το 1766. Για πρώτη φορά, συνόδευαν έναν εξερευνητή επαγγελματίες φυσικοί και γεωγράφοι, που επέβαιναν σε δύο πλοία. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και ο βοτανολόγος Philibert Commerçon, ο οποίος ονόμασε το γνωστό λουλούδι μπουκαμβίλια (Bougainvillea), προς τιμήν του καπετάνιου.
Ο καπετάνιος αυτός, παρεμπιπτόντως, όταν έφτασε στην Ταϊτή, αγνοώντας πως άλλος εξερευνητής πριν από αυτόν είχε φτάσει εκεί, την ανακήρυξε γαλλικό έδαφος και την ονόμασε «Νέα Κύθηρα».
Η μπουκαμβίλια είναι σύμβολο του πάθους.

Η μπιγκόνια, η φούξια και η μανόλια έχουν τον ίδιο νονό.
Ο Charles Plumier (1646-1704) ήταν μοναχός και ενθουσιώδης βοτανολόγος που ταξίδεψε τρεις φορές στις Δυτικές Ινδίες, επί βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΔ΄. Αυτός ονόμασε το λουλούδι Μπιγκόνια, προς τιμήν του Michel Bégon, που ήταν διοικητής του λιμένα της Μασσαλίας και υποστηρικτής της βοτανολογίας. Στη γλώσσα των λουλουδιών η μπιγκόνια σημαίνει «Πρόσεχε!».

Ο Plumier ανακάλυψε και την φούξια (Fuchsia) (σύμβολο της ταπεινής αγάπης) το 1696, και την

Euroλαγνεία στους σταθμούς του Μετρό

Υπάρχει ένας χάρτης του Μετρό της Αθήνας, στον οποίο οι ονομασίες των σταθμών έχουν μεταφραστεί κατά κυριολεξία στα αγγλικά. Μερικά δεν μου άρεσαν και τόσο, όπως το Mint για το Νομισματοκοπείο ή το Everything Bay για την Πανόρμου. Κάποια άλλα, όμως, ακούγονται πραγματικά αστεία στα αγγλικά:

«Pigeon» (Περιστέρι), «Best View» (Καλλιθέα), «Little Pine Trees» (Πευκάκια). Ή μήπως όχι; 

Ασχολήθηκα με αυτό αφού διάβασα κάποια σχόλια ανθρώπων που κοινοποίησαν στα social media τον χάρτη αυτόν, με λεζάντες του τύπου: «Θέλουμε και Ευρώπη!!», «Ευρωπαίοι για κλάματα» και άλλα τέτοια αστειάκια euroλιγούρηδων. Άλλοι σχολίαζαν τα πολλά ονόματα αγίων που έχουμε (εμείς οι δευτεράντζες), άλλοι έκαναν πλάκα με τους Αμπελοκήπους και τη Νεραντζιώτισσα και άλλοι σχολίαζαν τον "εθνικισμό" μας, εξαιτίας της «Εθνικής Άμυνας».

Για εσάς λοιπόν, αγαπητοί μου, η μίνι έρευνα που ακολουθεί. Δεν είναι πολλά (έχουμε και δουλειές), αλλά βολευτείτε με ό, τι βρέθηκε πρόχειρο στο αρχείο.

Πρώτη στάση, Βρετανία.

Πόση Ευρώπη ακούγεται όταν λες Manchester! Μία λέξη σύνθετη από το κελτικό mamm (λατινιστί mamucium), που σημαίνει ο λόφος που μοιάζει με γυναικείο στήθος και το παλαιοαγγλικό ceaster (= πόλη). Τουτέστιν, η «Βυζολοφόπολις». Πιπεράτο, δεν λέω.

Το «ελληνόμετρο» της φαντασίας μας και οι ελληνικές αρετές - Μια αυτοεξέταση με οδηγό τον Αριστοτέλη

Στις καλές εποχές, τότε που το δανεικό χρήμα είχε πλάσει έναν φανταστικό κόσμο, που τον πήραμε για δικό μας δημιούργημα, οι λέξεις "πατρίδα", "έθνος", "ελληνικότητα", είχαν εξαφανιστεί στη διαδρομή Αράχωβα - Μύκονος. Τώρα, που η ονειροφαντασία μας χάθηκε και πάει, ψάχνουμε απεγνωσμένα να εντοπίσουμε τα χνάρια της πραγματικότητας. Στα τυφλά ψάχνουμε και, όταν δεν βρίσκουμε σημείο σταθερό να γαντζωθούμε, καταφεύγουμε στο «ελληνόμετρο».
Και για να παρηγορηθούμε, επικαλούμαστε ένδοξους προγόνους και επινοούμε «ανθέλληνες» εχθρούς που μας κατατρέχουν και προσπαθούν να μας αλλοτριώσουν. Που αν τους εξοντώσουμε, θα λάμψει πάλι η αδαμάντινη ελληνική ψυχή, την οποία "προσπαθούν να απογυμνώσουν, για να μας υποτάξουν". Τι είναι, όμως, αυτό που φοβόμαστε πως θα μας αφαιρέσουν; Ποιες αρετές των λαμπρών προγόνων μας είχαμε τάχα, που τώρα προσπαθούμε να διαφυλάξουμε; Πόσο μοιάζει το δικό μας σύστημα αξιών  με το δικό τους;

Η καρδιά του αρχαίου ελληνικού κόσμου είναι η Αρετή. Η επιδίωξή της ήταν που γέννησε όλα όσα σήμερα θαυμάζουμε: το ελεύθερο πνεύμα, την γενναιότητα στον πόλεμο, την υπεροχή στις τέχνες και στα γράμματα σε καιρό ειρήνης, την οικονομική ανάπτυξη, τη δημοκρατία, τις επιστήμες. Θα ήταν ανοησία να ισχυριστεί κανείς πως όλοι οι αρχαίοι ήταν ενάρετοι. Δεν ήταν, αλλά θαύμαζαν εκείνους που ήταν, γνώριζαν καλά την αξία τους και απέβλεπαν σε αυτούς με δέος! 

Η λέξη «αρετή»  έχει τις ρίζες της στο θέμα του ρήματος αραρίσκω, που σημαίνει ενώνω, συνάπτω, τακτοποιώ. Στα ομηρικά χρόνια ήταν συνώνυμη με την ανδρεία και την υπεροχή. Απλά πράγματα! Όταν όμως η εποχή των βασιλιάδων πέρασε και οι μικροκτηματίες έγιναν ταυτόχρονα εύποροι νοικοκυραίοι και επιχειρηματίες, και στη συνέχεια πολεμιστές που προστάτευαν τον τόπο τους και ενεργοί πολίτες, η αρετή απέκτησε νέο νόημα. Έγινε σύνθετη, όπως και η και η ζωή αυτών των ανθρώπων.

Ποιες ήταν λοιπόν οι αρετές που χαρακτήριζαν τον αξιοθαύμαστο Έλληνα της κλασικής εποχής; Ρώτησα τον Αριστοτέλη και μου είπε!

Τι μπορεί να μάθει ένας πολιτικός από τις "Βάκχες" του Ευριπίδη;

Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος σηματοδότησε την αρχή του τέλους για τον θεσμό της αρχαιοελληνικής πόλης. Σε αντίθεση με τους Περσικούς πολέμους, που όλοι μαζί αντιμετώπισαν με αξιοθαύμαστη γενναιότητα τον εξωτερικό εχθρό, τώρα στρέφονται η μία πόλη εναντίον της άλλης, διαλύοντας ό,τι είχε επιτύχει η ενότητα.

Η περιγραφή του Θουκυδίδη είναι αποκαλυπτική, όταν περιγράφει τη συμπεριφορά των Αθηναίων, από τον πρώτο κιόλας χρόνο του πολέμου, μετά το πρώτο κύμα του λοιμού: «... οι περισσότεροι, βλέποντας πόσο εφήμερος είναι ο πλούτος και αβέβαιος ο βίος, έσπευδαν να ξοδέψουν τα χρήματά τους και να τα χαρούν. Κανείς δεν ήταν πρόθυμος να υποβληθεί σε οποιονδήποτε κόπο για κάτι που άλλοτε θα φάνταζε χρήσιμο, επειδή σκεφτόταν πως μπορούσε να πεθάνει πριν ολοκληρώσει αυτό για το οποίο θα κοπίαζε. Κατάντησε να θεωρείται καλό και ωφέλιμο, το άμεσο κέρδος και η ευχαρίστηση της στιγμής. Δεν τους συγκρατούσαν ούτε ο φόβος των θεών ούτε οι ανθρώπινοι νόμοι».

Μέσα στον εμφύλιο σπαραγμό, η πολιτική τάξη διασαλεύτηκε, καθώς οι πολιτικοί ηγέτες δεν ενδιαφέρονταν πλέον για το κοινό καλό. Δημοφιλείς γίνονταν όσοι ούρλιαζαν έξαλλα και ο κομματικός φανατισμός έγινε αξία ισχυρότερη από τους οικογενειακούς δεσμούς. «Οι αρχηγοί των κομμάτων πρόβαλλαν ωραία συνθήματα», γράφει ο Θουκυδίδης: Ισότητα των πολιτών ευαγγελιζόταν οι δημοκρατικοί, σωφροσύνη των αριστοκρατών έταζαν οι ολιγαρχικοί. Η κτηνώδης, όμως, συμπεριφορά της μίας παράταξης προς την άλλη, φανέρωνε πως ήταν μόνο συνθήματα. Κι έτσι, «το ήθος, που είναι το κύριο γνώρισμα της ευγενικής ψυχής, κατάντησε να είναι καταγέλαστο κι εξαφανίστηκε» (Ιστορία, ΙΙ και ΙΙΙ).

Δεν είναι παράξενο που η  δεύτερη δημοκρατία, μετά το τέλος του πολέμου, ήταν προβληματική και ανίκανη να θεραπεύσει τις πληγές. Η μεγάλη στροφή από το «εμείς» στο «εγώ» είχε επιτευχθεί και εξελισσόταν γοργά, καθώς οι αξίες της πόλης, στην οποία τα πάντα μεταβάλλονται συνεχώς προκαλώντας ανασφάλεια και φόβο, εγκαταλείπονται.

Η αλλαγή αυτή αποτυπώθηκε έντονα και στη θρησκευτικότητα. Σιγά–σιγά οι μυστηριακές, φυσικές λατρείες που κάτω από την επίδραση του ορθολογισμού είχαν ενσωματωθεί στις αστικές τελετές, άρχισαν να αναβιώνουν. Οι ταλαιπωρημένοι Έλληνες αναζήτησαν την χαμένη ενότητα και ασφάλεια στις αρχέγονες, χαρούμενες και εκστατικές λατρείες, εισάγοντας νέες θεότητες από την Ανατολή. 

Αυτό συνέβη και με τη λατρεία του Διονύσου, που αν και πανάρχαιος, επανεμφανίζεται, ταυτισμένος με τον Σαβάζιο, ως θεότητα της Λυδίας. Στην ελληνική παράδοση είναι γιος του Δία και της εγγονής του βασιλιά Κάδμου, του γενάρχη των Θηβαίων.

Πουθενά δεν ήταν εντονότερο το αίσθημα της συλλογικότητας της πόλης όσο στο θέατρο, μία καθαρά διονυσιακή έμπνευση. Η ταύτιση με τον ήρωα που αγωνίζεται προϋποθέτει την εκμηδένιση της ατομικότητας μέσα στο σύνολο. Ή όπως γράφει ο Νίτσε στη «Γέννηση της τραγωδίας»: «Ο ήρωας (της τραγωδίας) είναι ο Διόνυσος των Μυστηρίων που υποφέρει, ο θεός που νιώθει μέσα του τις οδύνες της εξατομίκευσης».

Και ο Διόνυσος ανεβαίνει για πρώτη φορά στη σκηνή του θεάτρου στις Βάκχες του Ευριπίδη. Ως τότε, οι θεοί εμφανίζονται μόνο «από μηχανής», επάνω στο θεολογείο. Τώρα όμως, το 405 π.Χ, που διδάσκεται αυτό το δράμα, είναι η ώρα να διερευνηθούν αυτές οι οδύνες, του ανθρώπου που μαθαίνει να ζει μακριά από την ασφάλεια του συνόλου, αντιμετωπίζοντας τον εαυτό του ως μονάδα. 

Η Υπόθεση

Ο Πενθέας, ο νεαρός βασιλιάς της Θήβας (εγγονός και αυτός του Κάδμου), είναι πραγματιστής, αντιπροσωπευτικό δείγμα του σκληροπυρηνικού ορθολογιστή του 5ου αιώνα, που καμαρώνει για την αδούλωτη στις δεισιδαιμονίες σκέψη του. Φυσικά, δεν δέχεται καν την ύπαρξη ούτε του Διονύσου ούτε κανενός άλλου θεού. 

Αλλά ο Διόνυσος, έχει έρθει από την Ανατολή για να εδραιώσει στον τόπο αυτό την λατρεία του, η οποία έχει παραγκωνιστεί εξαιτίας των νέων ηθών.  Στην αρχή είναι μεταμφιεσμένος, ώστε να μην καταλάβει κανείς πως είναι ο θεός. 

Ο Πενθέας συνέλαβε όσες γυναίκες, πιστές του Διονύσου βρήκαν οι άνθρωποί του στο βουνό  και  χλευάζει τον παππού του και τον μάντη Τειρεσία που «βακχεύουν», μένοντας πιστοί στην αρχαία λατρεία. Ο Τειρεσίας προσπαθεί να τον συνετίσει: « ... δύο πρόσωπα είναι τα πιο σπουδαία στον κόσμο: το ένα είναι η θεά Δήμητρα –η γη, πες την εσύ με όποιο όνομα θέλεις – κι αυτή με τους ώριμους καρπούς τρέφει  τους θνητούς· το άλλο αυτός ήρθε μετά· ο γιος της Σεμέλης βρήκε κι έφερε στους θνητούς το υγρό ποτό του σταφυλιού, που διώχνει τη λύπη απ’τους ταλαίπωρους ανθρώπους».

«Ο ίδιος αυτός ο θεός προσφέρεται ως σπονδή στον Δία για το καλό των ανθρώπων», συνεχίζει ο Τειρεσίας, αλλά ο Πενθέας είναι εξαγριωμένος! Ούτε στα λόγια του πατέρα του πείθεται , όταν τον παρακαλεί να είναι τουλάχιστον συγκαταβατικός κι ας μην πιστεύει ο ίδιος. Ο νεαρός βασιλιάς είναι αποφασισμένος να καταστρέψει ό,τι και όποιον σχετίζεται με τούτον τον θεό που παρασύρει τις γυναίκες στην ερωτική ακολασία και ανατρέπει την τάξη. 

Συλλαμβάνει τον παράξενο ξένο (που δεν ξέρει ακόμα πως είναι ο Διόνυσος), μέχρι να μαζέψει από τον Κιθαιρώνα όλες τις γυναίκες που επιδίδονται στη λατρεία του (τις Βάκχες), αλλά εκείνος  σπάει τα δεσμά και βγαίνει από τη φυλακή. Και δεν έφτανε αυτό, αλλά φτάνει και η είδηση πως ανάμεσα στις Βάκχες που εντόπισαν στο βουνό ήταν και η Αγαύη, η μητέρα του Πενθέα. Αυτός όμως, ούτε τώρα αλλάζει γνώμη.

Ο Διόνυσος θα οδηγήσει τον Πενθέα στην παράνοια. Θα τον ντύσει με ρούχα γυναικεία και θα τον οδηγήσει στον Κιθαιρώνα. Εκεί υπό την επήρεια της ιερής μανίας, η Αγαύη με τις αδερφές της θα τον διαμελίσουν. Η κατάληξη είναι δραματική τόσο για τον Πενθέα όσο και για την οικογένειά του, που εξορίζεται από την Θήβα (εκτός από τον Κάδμο και τη σύζυγό του, που λαμβάνουν την υπόσχεση πως, μετά από πολλά βάσανα, θα κατοικήσουν στη χώρα των Μακάρων). 

Και ο χορός κλείνει το έργο με  τα εξής λόγια: «πολλά τα τελειώνουν απροσδόκητα οι θεοί. Όσα απ’τον νου μας πέρασαν, δεν έγιναν και για εκείνα που δεν ελπίζαμε βρήκε τρόπο ο θεός».

Πίσω από τον μύθο

Ο Διόνυσος προσφέρει απλόχερα την ελευθερία από τα δεσμά του πολιτισμού σε όλους, ακόμα και στους δούλους. Δεν έχει ούτε ιερείς ούτε μάντεις. Είναι ανατρεπτικός, αχαλίνωτος και ανάλγητος, όπως η φύση. Είναι αυτό που πρόκειται να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος έξω από την ασφάλεια της πόλης. Σωστά είχε πει ο Αριστοτέλης πως αν κάποιος ζει εκτός της πόλης, δεν μπορεί να είναι άνθρωπος. Είναι είτε θηρίο είτε θεός. 

Ο Πενθέας χειρίστηκε το ζήτημα επιπόλαια. Υπερεκτίμησε την δύναμη του ορθολογισμού και υποτίμησε τη δύναμη των άλογων δυνάμεων του ανθρώπινου πνεύματος, ακόμα και του δικού του. Γιατί ο Διόνυσος κατόρθωσε, χρησιμοποιώντας το υπερ-όπλο του ορθολογισμού, την πειθώ, να τον πείσει να υποκύψει στις δικές του άλογες ορμές. Και το διδάσκει αυτό ο «αρχιερέας» του ορθολογισμού, ο ποιητής του διαφωτισμού, ο Ευριπίδης! 

Την ανάγκη να ξεκουράζεται το ανθρώπινο πνεύμα, εντρυφώντας στην Διονυσιακή εμπειρία, υποδήλωνε η λατρεία από κοινού στους Δελφούς του γλεντζέ Διονύσου και του ορθολογιστή Απόλλωνα. Ο άνθρωπος ως μονάδα, μέσα από τη φαντασία γνωρίζει τα μυστικά της ψυχής του, χαλαρώνει, ενδυναμώνεται και ύστερα είναι έτοιμος να δημιουργήσει και να μεγαλουργήσει για τη δική του πρόοδο, αλλά και της κοινότητας. Λατρεύει τον Διόνυσο για να προσεγγίσει και να κατανοήσει τον Απόλλωνα. 

Αλλά πρέπει να το κάνει προσεκτικά, όπως επισημαίνει ο Νίτσε: «Από το διονυσιακό θεμέλιο δεν πρέπει να εισχωρήσει στη συνείδηση του ανθρώπου τίποτα παραπάνω απ΄ό,τι μπορεί να ξεπεράσει πάλι από την απολλώνια δύναμη της μεταμόρφωσης».

Μία σκέψη ακόμα...

Σε περιόδους έντονης ανησυχίας και δυστυχίας, οι άνθρωποι βιώνουν καταστάσεις τις οποίες δεν μπορούν να τιθασεύσουν με τη δύναμη της λογικής. Θυμώνουν, αρνούνται να σκεφτούν, να εξετάσουν. Εύκολα στρέφονται προς το παλιό, το γνωστό, το ασφαλές, οτιδήποτε τους κάνει να νιώθουν σημαντικοί και χαρούμενοι. 

Ίσως, αυτό που θέλει να πει  ο Ευριπίδης στους Αθηναίους είναι πως ο συνετός ηγέτης καλά θα κάνει να μην χλευάζει αυτή την επιλογή. Πως πουθενά δεν οδηγεί η επίδειξη ορθολογισμού, πως δεν μπορεί να νικήσει αυτό που δεν κατανοεί, πως δεν είναι σοφό να το υποτιμά. Τέτοιες ώρες, ο ικανός ηγέτης εντοπίζει το σημείο ισορροπίας ανάμεσα στην άλογη παρόρμηση και την ορθολογική σκέψη, τη μέση οδό που θα κατευνάσει τα πνεύματα, θα δώσει μιάν ανάσα και θα ανοίξει δρόμο για το μέλλον, με βήμα αργό και σταθερό. Ικανότητα που διέθεταν οι ηγέτες που οδήγησαν την Αθήνα στη μεγάλη της δόξα κατά τους Περσικούς πολέμους.

Αν δεν το κάνει, κι εκείνος θα καταστραφεί από το χέρι εκείνων που τον «γέννησαν», και οι γύρω του θα υποφέρουν εξαιτίας της δικής του αφροσύνης. Γιατί ο Διόνυσος, που είναι – όχι τυχαία – εξάδελφος του Πενθέα, θυμώνει πολύ όταν τον αγνοούν, οδηγεί τους πάντες στα άκρα και κερδίζει πάντα.

Διαβάστε τις Βάκχες εδώ

Μπροστά στη θεότητα που πεθαίνει

Πέρα από τα αυστηρά θρησκευτικά δόγματα, ο θεός που πεθαίνει, συνήθως με επώδυνο τρόπο, είναι η έκφραση της αγωνίας του ανθρώπου μπροστά στον πόνο, την εγκατάλειψη και τον θάνατο. Την μόνη βεβαιότητα της ζωής, που πεισματικά αρνούμαστε να αποδεχτούμε. 

Από την αυγή της ανθρώπινης ιστορίας, θεότητες πεθαίνουν και ανασταίνονται, όπως το φως διαδέχεται το σκοτάδι.

Ο θάνατος του Χριστιανικού θεού, ανθρώπου ή θεανθρώπου (ανάλογα με το δόγμα) απεικονίστηκε από σπουδαίους καλλιτέχνες, κυρίως κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης. Το θέμα είναι το ίδιο, αλλά ο καθένας προβάλλει μία διαφορετική διάσταση του δράματος, ανάλογα με τη «θέση» από την οποία το παρακολουθεί.

Και ο κάθε θεατής, σε ό,τι και όποιον και αν πιστεύει, ακόμα και αν δεν πιστεύει σε τίποτα, θα βρει τον εαυτό του να στέκεται δίπλα σε κάποιον από αυτούς τους καλλιτέχνες, πριν εντοπίσει ακριβώς το δικό του σημείο «λήψης».

Η Ταφή, Caravaggio, 1602, Vatican

Μόνοι μπροστά στο τέλος της διαδρομής

Ο «φακός» του Καραβάτζιο σημαδεύει το νεκρό σώμα, απομακρύνοντας το βλέμμα μας από τα υπόλοιπα πρόσωπα. Σε αντίθεση με τους περισσότερους συναδέλφους του, που επικεντρώνονται στο δράμα τη μητέρας, αυτός ενδιαφέρεται να παρουσιάσει το νεαρό, δυνατό και άψυχο σώμα.

Το χέρι του Ιησού ακουμπά το έδαφος, συμβολίζοντας την κάθοδο του Θεού στον κόσμο των ανθρώπων, ενώ το χέρι του άντρα αριστερά ακουμπά την πληγή στο σώμα του, που νεκρό πια, έχει λυτρωθεί από τον πόνο.

Το αμέσως επόμενο που τραβά την προσοχή μας, και πάλι δεν είναι η ηλικιωμένη μητέρα, αλλά η γυναίκα επάνω δεξιά (η Μαρία του Κλεόπα), που έχει υψωμένα τα χέρια εκφράζοντας μίαν απόγνωσή που πλησιάζει την έκσταση! 

Η γυναίκα στη μέση (μάλλον η Μαγδαληνή), μοιάζει να δυσκολεύεται να αποδεχτεί αυτό που βλέπει, ενώ η μητέρα του Ιησού, επιδιώκει χωρίς καμία ένταση, ένα τελευταίο άγγιγμα, που όμως δεν κατορθώνει.

Μία ομάδα ανθρώπων που βιώνουν τη θλίψη ο καθένας μόνος του. Δεν έχουν καμία επικοινωνία μεταξύ τους, γιατί έτσι βιώνει ο άνθρωπος την απώλεια των αγαπημένων του. Μόνος, στο ημίφως, μέχρι να έρθει η και η δική του στιγμή να περάσει στο πρώτο πλάνο.  

Ο νεκρός Χριστός του Mantegna, 1490, Brera, Milan. 

Η παγωμένη αλήθεια του θανάτου

Ένα από τα παγκόσμια αριστουργήματα, αυτός ο πίνακας δίνει μορφή στον ίδιο τον θάνατο, τη μοναδική βεβαιότητα της ζωής.  

Τα ψυχρά χρώματα, η γωνία της «λήψης» δημιουργούν την εντύπωση  πως ο νεκρός Χριστός βρίσκεται  σε νεκροτομείο και τίποτα δεν παραπέμπει στην συγκεκριμένη εποχή που εκείνος έζησε. Είναι ένας νεκρός κάθε τόπου και κάθε εποχής!

Σώνει και καλά, μεταρρυθμίσεις πάλι;

Ο σιδηρόδρομος και η χρεοκοπία του 1893! Αυτά έρχονται στο μυαλό των περισσότερων όταν ακούν το όνομα του Χαρίλαου Τρικούπη. Ωστόσο, ο πρωθυπουργός αυτός τόλμησε κάποιες μεταρρυθμίσεις συγκλονιστικές για την εποχή του (και όχι μόνο).

Ήταν αυτός που μείωσε τον αριθμό των βουλευτών από 240 σε 150, που προσπάθησε να απαλλάξει το δικαστικό σώμα από τα κομματόσκυλα και τόλμησε να πατάξει τη φοροδιαφυγή. Ήταν αυτός  που όρισε αυστηρά κριτήρια για την επιλογή των δημοσίων υπαλλήλων, που αναδιοργάνωσε την Αστυνομία, που εκσυγχρόνισε το εκπαιδευτικό σύστημα και ίδρυσε τεχνικές σχολές, που στήριξε τη βιομηχανική παραγωγή, για να αναφέρουμε μερικά.

Και όλα αυτά, φυσικά, με δανεικά από το εξωτερικό, τα οποία ακολουθούν φόροι. Και τότε η αντιπολίτευση του Δηλιγιάννη έδωσε τα ρέστα της. Ξεσήκωσε τον κόσμο εναντίον του «Φορομπήχτη» και ο Τρικούπης χάνει τις επόμενες εκλογές. Κυβερνά για λίγο ο Δηλιγιάννης και τα κάνει μαντάρα. Ο Τρικούπης θα επανέλθει το 1892, αλλά είναι πλέον αργά.

Και κάπως έτσι, εν ολίγοις, η χώρα οδηγήθηκε στην χρεοκοπία και στον Διεθνή Έλεγχο.

Κι επειδή δεν φαίνεται να έχουν αλλάξει και πάρα πολλά από τότε, και ακόμα παλεύουμε με τους ίδιους δαίμονες, ας το διασκεδάσουμε με τους στίχους του Γ. Σουρή, ο οποίος σατιρίζει με τον μοναδικό του τρόπο τους Έλληνες του τότε και (ποιος να του το’λεγε) τους Έλληνες  έναν αιώνα αργότερα.

Εντάξει, όχι όλους, αλλά καμπόσους!

Προς Τρικούπην επιστολή του πατριώτου Φασουλή (αποσπάσματα)

« (...) Είδα τας νέας σου αρχάς και τα Προγράμματά σου

και είδα πως δεν βρίσκεσαι καθόλου στα σωστά σου,

Ακούς εκεί κατάστασις, ακούς εκεί κεφάλι,

να θέλει σώνει και καλά μεταρρυθμίσεις πάλι,

ενώ εμείς εφέραμε τον κόσμο άνω κάτω

των μασκαράδων να γενεί και φέτος Κομητάτο!

(...) Και όταν εις αυτόν εδώ τον δοξασμένον τόπον

αλλάξουν όλα μας μορφήν, διεύθυνσιν και τρόπον,

δεν εννοείς, Χαρίλαε, που κάνεις τον σωτήρα,

πως παύει το Ρωμαίικο να έχει χαρακτήρα,

πως παύομεν να είμεθα οι παίδες των Ελλήνων,

κι ο Φασουλής σας χαιρετά και φεύγει στο Πεκίνον;

(...) Κι όταν κανένας δεν μπορεί τον άλλον να σουφρώνει

κι ο μαθητής τον δάσκαλο γερά δεν μπαγλαρώνει,

και όταν δεν συγκρούονται στην καθ’ημέραν πάλην

το Ναυτικόν, και ο Στρατός κι η Θέμις κι η Παιδεία,

και πάσ’Αρχή δεν κρέμεται ως τώρα από την άλλην,

ε! τότε βαλ’του ρίγανη, θα είναι αηδία.

(...) Και τι Ρωμηός θα είμ’εγώ, οπόταν ζω εν τάξει,

οπόταν γίνω ἀνθρωπος μη βρέξει και μη στάξει,

όταν δεν έχω Βουλευτή και Υπουργό δικό μου,

μηδέ απ’το  Δημόσιο τραβώ το μερτικό μου,

μηδέ μπορώ να κουνηθώ, μηδέ να κάμω πάσσο,

ωσάν να κάθομαι σ’αυγά και τρέμω μην τα σπάσω;

Κι όταν δεν έχω Υπουργό κι ούτ’ένα Βουλευτή,

που να του σέρνω κάποτε το κάθε του αυτί,

μ’αυτόν να σκυλοβρίζομαι, μ’εκείνον να μαλώνω,

αμμ’δεν τους φτύνω, αδερφέ, αμμ’δεν τους φασκελώνω;

Και τι Ρωμηός θα είμ’εγώ σαν μου πατούν την κάπα

και δεν μπορώ στους άρχοντας να δώσω μία φάπα;

(...) Συγχώρα με, Χαρίλαε, με τα Προγράμματά σου,

άσ’τα να παν στο διάβολο κι εκεί που στέκεις στάσου.

Εμείς δεν είμαστε γι’αυτά, μην κάνεις τέτοιο σάλτο,

αλλιώς να έρθεις στην Αρχή, από τον νου σου βγάλ’το.

Δεν βλέπεις πως απόμεινες με είκοσι μονάχα,

μα θέλεις ολιγότεροι να σ’απομείνουν, Χάχα;

( Ο Ρωμηός, του Γ. Σουρή, 19 Ιαν.  1891)

Διάσημοι Άθεοι στην αρχαία Αθήνα

Στις Ευμενίδες του Αισχύλου (στ. 151), ο Χορός αποκαλεί τον Ορέστη «άθεον άνδρα», επειδή σκότωσε τη μητέρα του, μολονότι είναι φανερό πως εκείνος δεν αμφιβάλλει για την ύπαρξη των θεών, συνομιλεί μάλιστα με τον Απόλλωνα. Και δεν είναι η μόνη περίπτωση, όπου άθεος χαρακτηρίζεται από τους αρχαίους κι εκείνος που παραβαίνει τους νόμους των θεών ή ασεβεί με κάποιον άλλον τρόπο.

 Πρόσωπα που αρνούνται ευθαρσώς την ύπαρξη οποιονδήποτε θεοτήτων, εμφανίζονται στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα. Αποκαλούνται άθεοι, επίθετο που εξακολουθεί να συγχέεται με τον ασεβή, μία κατηγορία που οδήγησε στη φυλακή, στην εξορία, ακόμα και στον θάνατο αρκετούς Αθηναίους δίκαια ή άδικα. 

Οι γνωστοί σε εμάς άθεοι της εποχής, που πίστευαν πως οι θεοί είναι επινόηση των ανθρώπων, είναι ο Πρόδικος από την Κέα, ο Κριτίας ο Αθηναίος, ο Διαγόρας ο Μήλιος και ο Κινησίας. Αυτοί, κάτω από την επίδραση της σοφιστικής κίνησης, που έθεσε υπό αμφισβήτηση, όχι μόνο τις καθιερωμένες θρησκευτικές αντιλήψεις, αλλά και την εγκυρότητα του ίδιου του Νόμου και την ύπαρξη των θεών, για πρώτη φορά, είτε υπονοούν είτε απερίφραστα διακηρύττουν ότι θεοί δεν υπάρχουν. Κάποιοι από αυτούς, μάλιστα, συμπεριφέρονται με αναίδεια και προβαίνουν σε απρέπειες που προκαλούν την αντιπάθεια των συμπολιτών τους. 

Ο Πρόδικος ο Κεῖος ήταν φυσικός φιλόσοφος και Σοφιστής, στενός φίλος του Σωκράτη. Το όνομά του συνδέεται με τον μύθο του Ηρακλή που καλείται να επιλέξει ανάμεσα στην Αρετή και στην Κακία, αφήγηση που υπήρχε στο έργο του «Ὥραι» και την οποία επανέλαβε πολλές φορές στις διαλέξεις του. Στην εποχή του ήταν διάσημος για δύο πράγματα: την εμμονή του στην ακριβή χρήση των λέξεων και τις αθεϊστικές του αντιλήψεις.

 Ο Πρόδικος, εξετάζοντας το θέμα ανθρωπολογικά, ισχυρίστηκε πως ο άνθρωπος επινόησε τις θεότητες, από ευγνωμοσύνη για τα αγαθά που του παρείχε η φύση. Δεν είναι τυχαίο, έλεγε, πως οι αρχαιότεροι θεοί σχετίζονται άμεσα με τη διατροφή, όπως είναι η Δήμητρα ή την απόκτηση ευημερίας, όπως ο Διόνυσος. Και κάθε φορά που αντιλαμβάνονταν την αξία κάποιου πράγματος και τη συνεισφορά του στην επιβίωση και στην πρόοδο, το θεοποιούσαν και γιόρταζαν λατρεύοντάς το. Έτσι έγινε με τον ήλιο, τη σελήνη, τα ποτάμια, τη φωτιά.

Αυτή η ορθολογική ερμηνεία της θρησκευτικότητας του ανθρώπου, ρίχνει φως στο φαινόμενο να ταυτίζεται η ονομασία ενός ωφέλιμου πράγματος με το όνομα του αντίστοιχου θεού, ο οποίος θεωρείται και ο εφευρέτης του πράγματος αυτού (για παράδειγμα, η φωτιά ονομάζεται και Ήφαιστος, το τζάκι Εστία, η Γη ταυτίζεται με τη θεά Γαία). Παράλληλα αντικρούει την ερμηνεία του Δημόκριτου, που ισχυριζόταν πως κίνητρο για την επινόηση των θεών ήταν ο φόβος για τα φαινόμενα της φύσης που απειλούσαν την ανθρώπινη ζωή. 

Επόμενος άθεος, ο Κριτίας, ο αριστοκράτης μαθητής του Σωκράτη και συγγενής του Πλάτωνα, που έβλεπε την πίστη στους θεούς ως ένα πολύ αποτελεσματικό, πολιτικό εργαλείο που επινόησαν οι ηγεμόνες για να πειθαναγκάσουν τους υπηκόους τους να είναι πειθαρχημένοι. Η ανάγκη αυτή προέκυψε, υποστηρίζει ο Κριτίας, επειδή η νομοθεσία, μπορεί να απέτρεπε τους κακούς από τη διάπραξη εγκλημάτων φανερά, αλλά εξακολουθούσαν τον άνομο βίο τους όταν κανείς δεν τους έβλεπε. Επινοήθηκαν λοιπόν οι θεοί που τα βλέπουν όλα και πάντα, ώστε να περιοριστεί η παρανομία στα κρυφά. 

Το 415 π.Χ κατηγορήθηκε μαζί με τον Αλκιβιάδη για τη βεβήλωση των Ερμών και καταδικάστηκε σε φυλάκιση, ενώ οκτώ χρόνια αργότερα εξορίστηκε. Επέστρεψε το 405 και λίγο μετά εξελέγη μέλος των τριάκοντα τυράννων στην Αθήνα. Με την εξουσία αυτή εξόντωσε τους πολιτικούς του αντιπάλους χωρίς έλεος, άρπαξε περιουσίες συμπολιτών του, ενώ απαγόρευσε στον δάσκαλό του, τον Σωκράτη να διδάσκει. Σκοτώθηκε έναν χρόνο αργότερα, κατά τη διάρκεια της επανάστασης των δημοκρατικών του Θρασύβουλου.

Ο Διαγόρας ο Μήλιος ήταν ποιητής και έγραφε κυρίως διθυράμβους. Αιχμαλωτίστηκε από τους Αθηναίους, όταν κατέλαβαν την Μήλο και ο Δημόκριτος πλήρωσε ένα μεγάλο ποσό για τον ελευθερώσει.  

Σχεδόν παντού όπου γίνεται αναφορά σε αυτόν, τον συνοδεύει το επίθετο «άθεος». Μιλούσε περιπαιχτικά και χωρίς κανέναν σεβασμό για τα μυστήρια, αποκαλύπτοντας μάλιστα τα άρρητα των τελετών. Δικάστηκε ερήμην για ασέβεια, την εποχή που οι Αθηναίοι ετοιμάζονταν για τη Σικελική εκστρατεία. Κατά πάσα πιθανότητα είχε αναμειχθεί σε πολιτικές ταραχές, ενέργεια που μαζί με την καταγωγή του από εχθρική για την Αθήνα πόλη, συνέβαλαν στην καταδίκη του. Εκείνος πάντως φρόντισε να εγκαταλείψει εγκαίρως την πόλη και να καταφύγει στην Κόρινθο, όπου και έζησε ως το τέλος της ζωής του. 

Στο «Περί της φύσης των θεών» του Κικέρωνα, διασώζεται μία αφήγηση που μας δίνει μία ιδέα για την επιχειρηματολογία του Διαγόρα: Ένας φίλος του προσπαθεί να τον πείσει για την ύπαρξη των θεών, λέγοντάς του ότι υπάρχουν πολλές εικόνες ανθρώπων που σώθηκαν από φουρτούνες, επειδή επικαλέστηκαν τους θεούς. Ο Διαγόρας του απαντά «πουθενά, όμως, δεν υπάρχουν οι εικόνες εκείνων που δεν σώθηκαν».

Ένας λιγότερο γνωστός σε εμάς, αλλά διαβόητος εκείνη την εποχή, ήταν ο Κινησίας (450-390 π.Χ περ.), ένας Αθηναίος ποιητής και μουσικός (πολύ κακός, μάλιστα). Οι πολύ εξεζητημένες χορογραφίες του, οι συγκεχυμένες μελωδίες του, που ο κόσμος δυσκολευόταν να τραγουδήσει, η άσχημη εμφάνισή του και η πρωτότυπη ιδέα του να καταργήσει τα χορικά στις κωμωδίες (με νόμο που πρότεινε και ψηφίστηκε το 400 π.Χ) τον έκαναν αγαπημένο στόχο των κωμικών. Το τελευταίο μάλιστα, του χάρισε το διόλου κολακευτικό επίθετο «χοροκτόνος». Η ίδια η Μουσική, σε μία κωμωδία του Φερεκράτη, τον αποκαλεί «κατάρατο Αττικό» και διαμαρτύρεται γι’ αυτόν στη Δικαιοσύνη.

Αυτός, λοιπόν, ο Κινησίας ήταν μέλος ενός συλλόγου ασεβών, των «κακοδαιμονιστών», οι οποίοι έκαναν οτιδήποτε μπορούσε να προκαλέσει το θρησκευτικό συναίσθημα των Αθηναίων. Η αγαπημένη τους απασχόληση ήταν να οργανώνουν δείπνα τις αποφράδες ημέρες*, κατά τη διάρκεια των οποίων χλεύαζαν τους θεούς και τους νόμους. Ο Λυσίας αναφέρει πως ο Κινησίας ήταν ο δράστης μίας πράξης βεβήλωσης του αγάλματος της Εκάτης (παρόμοια πράξη με εκείνη της κοπής των Ερμών). Δεν γνωρίζουμε τίποτ’ άλλο γι’ αυτόν, εκτός του ότι πέθανε πάμπτωχος.

Όπως μας ενημερώνει ο Θουκυδίδης, οι Αθηναίοι, μετά την φρικτή εμπειρία του Πελοποννησιακού Πολέμου «αποφάσιζαν να χαρούν τη ζωή τους όσο ταχύτερα μπορούσαν, επιδιδόμενοι στις απολαύσεις, διότι θεωρούσαν και τη ζωή και τον πλούτο εξ ίσου εφήμερα. [….], έκριναν ότι δεν υπήρχε καμία διαφορά μεταξύ ευσεβείας και ασεβείας […] επειδή κανείς δεν πίστευε πως θα επιζήσει, για να δώσει λόγο για τα εγκλήματά του και τιμωρηθεί γι’ αυτά.»  Η γοργή εξάπλωση της ανηθικότητας και της απολίτιστης συμπεριφοράς. οδήγησε τους Αθηναίους να ψηφίσουν την πρόταση του Διοπείθη περί ασεβείας, το 431 π.Χ. 

Δεν θα πρέπει, ακόμα, να μας διαφεύγει το γεγονός πως πρόκειται για μία εποχή έντονων πολιτικών ταραχών και συχνά πίσω από την κατηγορία περί ασεβείας, κρύβονταν πολιτικές σκοπιμότητες. Τέτοια ήταν η περίπτωση του Σωκράτη, που ενώ ήταν βαθύτατα θρησκευόμενος, εκτελέστηκε το 399 ως ασεβής. 

Κάπως έτσι, μία κοινωνία που ήταν πάντα ανοιχτή στις διαφορετικές απόψεις, που, τις καλές εποχές, διασκέδαζε συζητώντας με τους ξένους επισκέπτες της για άλλους θεούς και άλλα έθιμα, όπως κάθε κοινωνία που αντιμετωπίζει την διάλυση, στρέφεται σε οτιδήποτε μπορεί να προσφέρει ένα στέρεο θεμέλιο για την θεραπεία της. Και αυτή δεν ήταν μία καλή εποχή για αμφισβητήσεις, πόσω μάλλον για προκλήσεις. 

*Αποφράδες ημέρες ήταν οι γρουσούζικες μέρες, συνήθως ημερομηνίες κατά τις οποίες είχαν συμβεί τραγικά γεγονότα. Τις ημέρες αυτές δεν λειτουργούσαν οι δημόσιες υπηρεσίες, δεν διοργανώνονταν εκδηλώσεις πολιτικές ή θρησκευτικές και δεν σταματούσαν οι εμπορικές συναλλαγές. Αποφράς, από την πρόθεση από και το ρήμα φράζω = λέγω, διότι ούτε καν αναφέρονταν σε αυτές. 

ΠΗΓΕΣ

E.R. Dodds, The Greeks and the Irrational, Berkeley: U. California Press, 1951 

W. K. C. Guthrie, The Sophists, Cambridge University, 1971

Θουκυδίδη, Ιστορίη, βιβλίο Β΄ 

Το σιτάρι, η ζέα και το κουτόχορτο.

Και ξαφνικά, εμφανίζεται η ζέα* 

Πολύς λόγος γίνεται τελευταία για τη ζέα ή ζειά, ένα είδος δίκοκκου σίτου, το οποίο δεν καλλιεργείται πλέον στην Ελλάδα. Σύμφωνα διάφορα κείμενα που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, το δημητριακό αυτό εξαφανίσθηκε από την Ελλάδα με πρωτοβουλία του Ελ. Βενιζέλου (γύρω στο 1930) και αντικαταστάθηκε από σιτάρι. Διάβασα ακόμα πως οι αρχαίοι Έλληνες ήταν τόσο έξυπνοι, επειδή δεν έβαζαν στο στόμα τους σιτάρι, αλλά έτρωγαν μόνο ζειά! Ο Βενιζέλος λοιπόν, δεν ήθελε να είμαστε τόσο έξυπνοι και εξαφάνισε την σουπερμαντολίνη - ζειά!

Θα αντισταθώ στον πειρασμό να ρωτήσω τους συγγραφείς αυτών των ευφάνταστων αφηγήσεων, αν στ’αλήθεια πιστεύουν πως οι Έλληνες του 19ου αιώνα (που υποτίθεται πως έτρωγαν ακόμα ζειά) ήταν πιο έξυπνοι από τους Έλληνες των ετών μετά το 1930. Θα αφήσω, επίσης, να αιωρείται η απορία, γιατί έγιναν τόσο έξυπνοι μόνο οι αρχαίοι Έλληνες,  ενώ τη ζέα την καλλιεργούσαν από τον Καύκασο και τη Μ. Ανατολή ως τη ΒΔ. Ευρώπη ήδη από την εποχή του Χαλκού. Θα περιοριστώ στην παράθεση αποσπασμάτων από τα αρχαία κείμενα, για να μας πουν μόνοι τους οι αρχαίοι τι ήταν η ζειά και τι ακριβώς της συνέβη.

Οι αρχαιότερες πηγές

Στα ομηρικά έπη (8ος -7ος αι. π.Χ) η ζέα ταυτίζεται με την όλυρα (σήμερα θεωρείται πως είναι το Triticum spelta) και αναφέρεται ως ζωοτροφή.

Στην Ιλιάδα, ο Όμηρος δεν αναφέρει πουθενά τη ζειά, μόνο την όλυρα ανακατεμένη με λευκό κριθάρι (Θ, 564) ως τροφή για τα άλογα. Η ζειά εμφανίζεται πρώτη φορά στα αρχαία κείμενα στην Οδύσσεια (δ, 41), όπως η όλυρα στην Ιλιάδα: ανακατεμένη με λευκό κριθάρι που τρώνε τα άλογα. Λίγο παρακάτω αναφέρει πως η ζειά φύεται μαζί με λευκό κριθάρι, τριφύλλι και σιτάρι στη Λακωνία (δ, 604).

Τον 5ο αιώνα, ο Ηρόδοτος, γράφει για τους Αιγύπτιους πως έχουν την παράξενη συνήθεια να τρέφονται με όλυρα, την οποία κάποιοι ταυτίζουν με τη ζειά: «Ἀλλαχοῦ τρέφονται μέ σίτον καί κριθήν· ἀλλ' οἱ Αἰγύπτιοι θεωροῦσιν αἰσχρότατον καί ὑποβάλλωνται εἰς τοιαύτην δίαιταν, καί μεταχειρίζονται ὄλυραν, τήν ὀποίαν τινές ὀνομάζουσι ζειάν» (ΙΙ, 36)

Στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ, ο μαθητής του Αριστοτέλη, ο Θεόφραστος, θεωρεί τη ζειά διαφορετικό είδος από την όλυρα. Η πρώτη, λέει, χρειάζεται πολύ ιδιαίτερο έδαφος, επειδή έχει πολλές ρίζες που φτάνουν σε μεγάλο βάθος. Για τον καρπό της λέει: «ὁ δέ καρπός κουφότατος καί προσφιλής πᾶσι τοῖς ζώοις » και συμπληρώνει πως μοιάζει πάρα πολύ με τον καρπό του σιταριού και της τίφης.  (Περί Φυτών Ιστορίας, κεφ. Θ).

Την ίδια εποχή, ο Διοκλής ο Καρύστιος, στο έργο του «Υγιεινά προς Πλείσταρχον» παρουσιάζει μία κατάταξη των «σιτίων» ανάλογα με τις « αρετές τους», στην οποία η όλυρα, η τίφη και η ζειά βρίσκονται κάτω από το κριθάρι και το σιτάρι. Ακολουθούν ο μέλινος και το κεχρί.

Άλλος γιατρός της εποχής, ο Μνησίθεος, θεωρεί πως οι καταλληλότεροι σπόροι για τροφή είναι το σιτάρι και το κριθάρι και ακολουθούν η τίφη (που κάποιοι ονομάζουν και όλυρα), μετά η ζειά και τέλος το κεχρί και ο μέλινος. Αναφέρει ότι το ψωμί από ζειά είναι « βαρύ και δύσπεπτον», αλλά το χρησιμοποιούν εξ ανάγκης στα ψυχρά κλίματα, επειδή αυτό το δημητριακό είναι πολύ ανθεκτικό στο κρύο.

Στα κείμενα των επόμενων τεσσάρων αιώνων δεν υπάρχει καμία αναφορά στη ζειά.   

Εμφανίζεται πάλι τον 2ο αιώνα μ.Χ, όταν ο διάσημος γιατρός Γαληνός Κλαύδιος στο «Περί τροφών δυνάμεως» αναφέρει τη ζειά ως ξεχωριστό είδος και την εξετάζει λεπτομερώς . Ανατρέχοντας στην πλούσια βιβλιοθήκη του διαπιστώνει πως η ζειά είναι άγνωστη στους γιατρούς της κλασικής περιόδου. Δεν την αναφέρουν ούτε ο Πραξαγόρας ούτε Φιλότιμος ούτε ο σπουδαίος Ιπποκράτης! Διαπιστώνει επίσης ότι οι γιατροί του 4ου αιώνα π.Χ (που είδαμε παραπάνω) θεωρούν πως έχει μικρότερη διατροφική αξία από το κριθάρι και το σιτάρι και μόλις που ξεπερνά το κεχρί!

Σύγχρονη βιβλιογραφία

Το 1833 ο Γρηγόριος Παλαιολόγος, αναφέρει ότι η ζειά καλλιεργείται στην Ευρώπη (ιδιαίτερα στη Γερμανία), ενώ δεν υπάρχει καθόλου στην Ελλάδα!

Ο Ιωάννης Παπαδάκης διευθυντής του Ινστιτούτου Καλλιτερεύσεως Φυτών της Θεσσαλονίκης (μετέπειτα Ινστιτούτο Σιτηρών) (1923-1946), καταγράφει όλα τα είδη σίτου στην Ελλάδα και ανάμεσά τους δεν υπάρχει ούτε η ζειά ούτε η όλυρα ούτε κανένα δίκοκκο σιτάρι!

Ο γεωπόνος Αλέξανδρος Λέτσας (1957), αναφέρει  ο άγιος Ιερώνυμος (4ος αι. μ.Χ) ταυτίζει τη ζειά με το Triticum spelta και εξηγεί πως η καλλιέργειά του έχει εγκαταλειφθεί και προτιμώνται βελτιωμένες ποικιλίες σιταριού.

Φταίει το σιτάρι ή το κουτόχορτο; 

Η ζέα, λοιπόν, δεν εμφανίζεται σε κανέναν κείμενο από τον 3ο  αιώνα π.Χ  και για τέσσερις αιώνες είναι σαν να μην υπάρχει. Επανεμφανίζεται   τον  2ο  αιώνα μ.Χ, αλλά πλέον κανείς δεν είναι σίγουρος για την ταυτότητά της. Η καλλιέργεια της ζέας είχε ήδη εγκαταλειφθεί από τους π. Χ χρόνους και αντικαταστάθηκε από τα άλλες ποικιλίες σίτου, των οποίων η επεξεργασία ήταν ευκολότερη.

Κανένας από τους έξυπνους  προγόνους μας δεν αναφέρει το παραμικρό για τις δήθεν ευεργετικές ιδιότητες του καρπού, αντίθετα την αναφέρουν κυρίως ως ζωοτροφή. Το σιτάρι (πυρός) και το κριθάρι (κριθαί) ήταν πρώτα στις προτιμήσεις τους και αναγνωρίζεται η μεγάλη διατροφική τους αξία. Αν η ζειά ήταν υπερτροφή, οι Μυκηναίοι, ο Όμηρος, ακόμα και ο σπουδαίος γιατρός Ιπποκράτης δεν το είχαν υπόψιν τους. Και ο Βενιζέλος δεν χρειάστηκε να την εξαφανίσει γιατί είχε ήδη εξαφανιστεί.

Όποιο είδος σίτου και αν ήταν η ζειά, αυτό που γνωρίζουμε είναι πως ήταν χαμηλά στις προτιμήσεις των αρχαίων Ελλήνων. Αν λοιπόν, πρέπει να αποδώσουμε την ευφυΐα τους σε κάποια τροφή, περισσότερες πιθανότητες έχουν το σιτάρι, το κριθάρι, το κρασί και το ελαιόλαδο. Αν και, προσωπικά, θα αναζητούσα το μυστικό αντίστροφα: Εμείς είμαστε λιγότερο έξυπνοι από εκείνους, επειδή τρώμε ό, τι κουτόχορτο μας σερβίρουν ή μήπως καταναλώνουμε και ακριβοπληρώνουμε κάθε κουτόχορτο, επειδή για άλλους λόγους γίναμε λιγότερο έξυπνοι; 

*πιθανόν αυτό που σήμερα λέγεται Triticum dicoccum

Δείτε περισσότερα και αναλυτική βιβλιογραφία στο Ινστιτούτο Σιτηρών 

Δείτε όλα τα είδη σίτου εδώ.